Ἡ ἄσκηση τῆς προσευχῆς τοῦ Ἰησοῦ
...Εἰς τό παρόν καφάλαιον θά ἀποπειραθῶ νά ἐκθέσω κατά τό δυνατόν συντομώτερον τάς πλέον οὐσιώδεις ἀπόψεις περί τῆς προσευχῆς τοῦ Ἰησοῦ, τῆς μεγάλης αὐτῆς ἀσκήσεως τῆς καρδίας, ὡς καί τήν πλέον ὑγιαίνουσαν περί τῆς ἀσκήσεως ταύτης διαδασκαλίαν τήν ὁποία συνήντησα ἐν Ἁγίω Ὄρει.
Ἐπί πολλά ἔτη οἱ μοναχοί προφέρουν τήν προσευχήν αὐτήν διά τοῦ στόματος, μή ἀναζητοῦντες τεχνητούς τρόπους ἑνώσεως τοῦ νοῦ μετά τῆς καρδίας. Ἡ προσοχή αὐτῶν συγκεντροῦται εἰς τήν συμμόρφωσιν τῆς καθ' ἡμέραν ζωῆς αὐτῶν πρός τάς ἐντολᾶς τοῦ Χριστοῦ. Ἡ αἰωνόβιος πείρα τῆς ἀσκήσεως ταύτης ἔδειξεν ὅτι ὁ νοῦς ἐνοῦται μετά τῆς καρδίας διά της ἐνεργείας τοῦ Θεοῦ, ὅταν ὁ μοναχός διέλθη τήν σταθεράν πείραν τῆς ὑπακοῆς καί τῆς ἐγκρατείας, ὅταν ὁ νοῦς αὐτοῦ, ἡ καρδία καί αὐτό τό σῶμα τοῦ «παλαιοῦ ἀνθρώπου» ἐλευθερωθοῦν ἐπαρκῶς ἐκ τῆς ἐξουσίας τῆς ἁμαρτίας. Ἐν τούτοις καί κατά τό παρελθόν καί κατά τόν παρόντα καιρόν οἱ Πατέρες ἐνίοτε ἐπιτρέπουν νά προσφεύγωμεν εἰς τήν τεχνητήν μέθοδον εἰσαγωγῆς τοῦ νοῦ εἰς τήν καρδίαν. Πρός τοῦτο ὁ μοναχός, δίδων κατάλληλον θέσιν εἰς τό σῶμα καί κλίνων τήν κεφαλήν πρός τό στῆθος, νοερῶς προφέρει τήν προσευχήν εἰσπνέων ἡσύχως τόν ἀέρα μετά τῶν λέξεων: «Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, (Υἱέ τοῦ Θεοῦ)» καί ἔπειτα ἐκπνέων τελειώνει τήν προσευχήν: «ἐλέησον μέ (τόν ἁμαρτωλόν)». Κατά τόν χρόνον τῆς εἰσπνοῆς ἡ προσευχή τοῦ νοῦ κατ' ἀρχάς ἀκολουθεῖ τήν κίνησιν τοῦ εἰσπνεομένου ἀέρος καί συγκεντροῦται εἰς τό ἄνω μέρος τῆς καρδίας. Κατά τήν ἐργασίαν ταύτην ἐπί τί χρονικόν διάστημα ἡ προσοχή δύναται νά διαφυλαχθῆ ἀδιάχυτος καί ὁ νοῦς νά παραμείνη πλησίον της καρδίας, ἔτι δέ καί νά εἰσέλθη ἐντός αὐτῆς. Ἡ πείρα θά δείξη ὅτι ὁ τρόπος οὗτος θά δώση εἰς τόν νοῦν τήν δυνατότητα νά ἴδη οὐχί αὐτήν τήν φυσικήν καρδίαν, ἀλλά ἐκεῖνο ὅπερ τελεῖται ἐν αὐτή: Ὁποία αἰσθήματα εἰσδύουν ἐν αὐτή· ὁποῖαι νοεραί εἰκόνες προσεγγίζουν αὐτήν ἐκ τῶν ἔξω. Ἡ τοιαύτη ἄσκησις θά ὁδηγήση τόν μοναχόν νά αἰσθάνηται τήν καρδίαν αὐτοῦ καί νά διαμένη ἐν αὐτή διά τῆς προσοχῆς τοῦ νοός μή προσφεύγων πλέον εἰς οἱανδήποτε «ψυχοσωματικήν τεχνικήν».
Ἡ τεχνητή μέθοδος δύναται νά βοηθήση τόν ἀρχάριον νά ἀνεύρη τόν τόπον, ὅπου ὀφείλει νά σταθῆ ἡ προσοχή τοῦ νοός κατά τήν προσευχήν καί ἐν γένει ἐν παντί καιρῶ. Ἐν τούτοις ἡ πραγματική προσευχή δέν ἐπιτυγχάνεται διά τοῦ τρόπου αὐτοῦ. Αὔτη ἔρχεται οὐχί ἄλλως, εἰ μή διά τῆς πίστεως καί τῆς μετανοίας, αἴτινες εἶναι ἡ μόνη βάσις δί'αὐτήν. Ὁ κίνδυνος τῆς ψυχοτεχνικῆς, ὡς κατέδειξεν ἡ μακρά πείρα, ἔγκειται εἰς τό ὅτι ὑπάρχουν πολλοί ἄνθρωποι, οἵτινες ἀποδίδουν καθ'ὑπερβολήν μεγάλην σημασίαν εἰς τήν μέθοδον καθ'ἑαυτήν. Πρός ἀποφυγήν τῆς ἐπιβλαβοῦς παραμορφώσεως τῆς πνευματικῆς ζωῆς τοῦ προσευχομένου συνιστᾶται ἀπό παλιῶν χρόνων εἰς τούς ἀρχαρίους ἀσκητᾶς ἄλλος τρόπος, κατά πολύ βραδύτερος, ἀλλ'ἀσυγκρίτως ὀρθότερος καί ὠφελιμώτερος καί δή: νά συγκεντροῦται ἡ προσοχή εἰς τό Ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καί εἰς τούς λόγους τῆς εὐχῆς. Ὅταν ἡ συντριβή διά τάς ἁμαρτίας φθάση εἰς ὠρισμένον βαθμόν, τότε ὁ νοῦς φυσικῶ τῷ τρόπω ἐνοῦται μετά τῆς καρδίας.
Ὁ πλήρης τύπος τῆς προσευχῆς εἶναι: «Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱέ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησον μέ τόν ἁμαρτωλόν». Εἰς τούς ἀρχαρίους ἀκριβῶς αὐτός ὁ τύπος προτείνεται. Εἰς τό πρῶτον μέρος τῆς προσευχῆς ὁμολογοῦμεν τόν Χριστόν-Θεόν, τόν σαρκωθέντα διά τήν ἠμῶν σωτηρίαν. Εἰς τό δεύτερον μέρος ἐν μετανοία ἀναγνωρίζομεν τήν πτῶσιν ἠμῶν, τήν ἁμαρτωλότητα καί τήν λύτρωσιν ἠμῶν. Ὁ συνδυασμός τῆς δογματικῆς ὁμολογίας μετά τῆς μετανοίας ἀπεργάζεται τήν προσευχήν πληρεστέραν κατά τό θετικόν αὐτῆς περιεχόμενον.
Εἶναι δυνατόν νά καθορίσωμεν στάδια τινά ἐν τή ἀναπτύξει τῆς προσευχῆς ταύτης:
Πρῶτον, εἶναι ἡ προφορική. Λέγομεν τήν προσευχήν διά τῶν χειλέων, ἐνῶ προσπαθοῦμεν νά συγκεκντρώσωμεν τήν προσοχήν ἠμῶν εἰς τό Ὄνομα καί τάς λέξεις.
Δεύτερον, νοερά. Δέν κινοῦμεν πλέον τά χείλη, ἀλλά προφέρομεν τό ὄνομα τοῦ Ἰησοῦ Χριστοῦ καί τό λοιπόν περιεχόμενον τῆς προσευχῆς νοερῶς.
Τρίτον, νοερά-καρδιακή. Ὁ νοῦς καί ἡ καρδία ἐνοῦνται κατά τήν ἐνέργεια αὐτῶν· ἡ προσοχή περικλείεται ἐντός της καρδίας καί ἐκεῖ προφέρεται ἡ εὐχή.
Τέταρτον, αὐτενεργουμένη. Ἡ προσευχή στερεοῦται ἐν τή καρδία, καί ἄνευ ἰδιαιτέρας προσπαθείας τῆς θελήσεως προφέρεται ἀφ' ἑαυτῆς ἐντός της καρδίας, ἑλκύουσα πρός τά ἐκεῖ τήν προσοχήν τοῦ νοός.
Πέμπτον, χαρισματική. Ἡ προσευχή ἐνεργεῖ ὠς τρυφερά φλόξ ἐντός ἠμῶν, ὡς ἔμπνευσις Ἄνωθεν, γλυκαίνουσα τήν καρδίαν διά τῆς αἰσθήσεως τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ καί ἁρπάζουσα τόν νοῦ εἰς πνευματικᾶς θεωρίας. Ἐνίοτε συνοδεύεται μετά τῆς ὁράσεως τοῦ Φωτός.
Ἡ βαθμιαία ἀνάβασις ἐν τή προσευχή εἶναι ἡ πλέον ἀξιόπιστος. Εἰς τόν εἰσερχόμενον εἰς τό στάδιον τοῦ ἀγῶνος διά τήν προσευχήν ἐπιμόνως προτείνεται νά ἀρχίζη διά τῆς προφορικῆς προσευχῆς, ἕως ὅτου αὔτη ἀφομοιωθῆ ὑπό τοῦ σώματος, τῆς γλώσσης, τῆς καρδίας καί τῆς διανοίας αὐτοῦ. Ἡ διάρκεια τῆς περιόδου ταύτης διαφέρει εἰς ἕκαστον. Ὅσον βαθυτέρα εἶναι ἡ μετάνοια, τοσούτον συντομωτέρα ἡ ὁδός.
Ἡ ἄσκησις τῆς νοερᾶς προσευχῆς δύναται πρός καιρόν νά συνδέηται μετά τῆς ψυχοσωματικῆς μεθόδου, τουτέστι νά φέρη χαρακτήρα ρυθμικῆς ἤ ἀρρύθμου προφορᾶς τῆς εὐχῆς διά τοῦ νοεροῦ μέσου της εἰσπνοῆς κατά τό πρῶτον μέρος καί τῆς ἐκπνοῆς κατά τό δεύτερον, καθώς περιεγράφη ἀνωτέρω. Ἡ τοιαύτη ἐργασία δύναται νά εἶναι ὠφέλιμος, ἐάν ἔχωμεν πάντοτε κατά νοῦν ὅτι ἑκάστη ἐπίκλησις τοῦ Ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ πρέπει νά συνδέηται ἀδιαστάτως μετ'Αὐτοῦ, τοῦ Προσώπου τοῦ Χριστοῦ-Θεοῦ. Ἀλλέως ἡ προσευχή μετατρέπεται εἰς τεχνητόν γύμνασμα καί καταλήφει εἰς ἁμαρτίαν ἐναντίον τῆς ἐντολῆς: «Οὐ λήψει τό Ὄνομα Κυρίου τοῦ Θεοῦ σου ἐπί ματαίω» (Ἐξ. 20,7 καί Δεύτ. 5,11).
Ὅταν ἡ προσοχή τοῦ νοός στερεοῦται ἐν τή καρδία, τότε εἶναι δυνατός ὁ πλήρης ἔλεγχος τῶν τελουμένων ἐντός της καρδίας, ἡ δέ πάλη πρός τά πάθη διεξάγεται μετά συνέσεως. Ὁ εὐχόμενος βλέπει τούς ἐχθρούς προσεγγίζοντας ἐκ τῶν ἔξω καί δύναται νά ἐκδιώξη αὐτούς διά τῆς δυνάμεως τοῦ Ὀνόματος τοῦ Χριστοῦ. Δία τῆς ἀσκήσεως ταύτης ἡ καρδία λεπτύνεται καί γίνεται διορατική: Διαισθάνεται τήν κατάστασιν τοῦ προσώπου ἐκείνου, περί τοῦ ὁποίου προσφέρεται δέησις. Κατ' αὐτόν τόν τρόπον τελεῖται ἡ μετάβασις ἐκ τῆς νοερᾶς προσευχῆς εἰς τήν νοερᾶν-καρδιακήν, μετά τήν ὁποίαν δίδεται ἡ αὐτενεργούμενη προσευχή.
Ἀγωνιζόμεθα νά παρασταθῶμεν ἐνώπιόν του Θεοῦ ἐν τή ἐνότητι καί ὁλοτητι τῆς ὑπάρξεως ἠμῶν. Ἡ ἐν φόβω Θεοῦ ἐπίκλησις τοῦ Ὀνόματος τοῦ Σωτῆρος συνδεομένη μετά τῆς ἀκαταπαύστου προσπαθείας τηρήσεως τῶν ἐντολῶν, ὁδηγεῖ βαθμηδόν εἰς τήν μακαρίαν ἑνότητα ὅλων τῶν δυνάμεων ἠμῶν, τῶν πρότερον ἐξησθενημένων ἐκ τῆς Πτώσεως. Κατά τόν θαυμαστόν, ἀλλά δύσκολον καί ὀδυνηρόν αὐτόν ἀγώνα οὐδέποτε πρέπει νά βιαζώμεθα. Εἶναι σημαντικόν νά ἀποβάλωμεν τόν λογισμόν, ὅστις εἰσηγεῖται εἰς ἠμᾶς τήν ἐπιτυχίαν τοῦ μεγίστου εἰς τόν βραχύτερον δυνατόν χρόνον. Ὁ Θεός δέν βιάζεται τήν θέλησιν ἠμῶν, ἀλλ' οὔτε εἰς Αὐτόν εἶναι δυνατόν νά ἐπιβάλωμεν διά τῆς βίας νά πράξη ὀ,τιδήποτε. Τά ἐπιτυγχανόμενα διά τῆς βίας τῆς θελήσεως μέσω τῆς ψυχοσωματικῆς μεθόδου δέν διατηροῦνται ἐπί μακρόν, καί τό κυριώτερον, δέν ὁδηγοῦν εἰς τήν ἕνωσιν τοῦ πνεύματος ἠμῶν μετά τοῦ Πνεύματος τοῦ Ζῶντος Θεοῦ.
Ἐν ταῖς συνθήκαις τοῦ συγχρόνου κόσμου ἡ προσευχή ἀπαιτεῖ ὑπεράθρωπον ἀνδρείαν, διότι εἰς αὐτήν ἀνθίσταται τό σύνολον τῶν κοσμικῶν ἐνεργειῶν. Διαμονή ἐν ἀπερισπάστω προσευχή σημαίνει νίκην ἐφ' ὅλων τῶν ἐπιπέδων της φυσικῆς ὑπάρξεως. Ἡ ὁδός αὔτη εἶναι μακρά καί ἀκανθώδης, ἀλλ' ἔρχεται στιγμή κατά τήν ὁποίαν ἀκτίς τοῦ Θείου Φωτός διαπέρα τό πυκνόν σκότος καί δημιουργεῖ ἐνώπιον ἠμῶν ρωγμήν, διά μέσου της ὁποίας βλέπομεν τήν Πηγήν τοῦ Φωτός τούτου. Τότε ἡ προσευχή τοῦ Ἰησοῦ λαμβάνει κοσμικᾶς καί ὑπερκοσμίους διαστάσεις.
«Γύμναζε δέ σεαυτόν πρός εὐσέβειαν· ἡ γάρ σωματική γυμνασία πρός ὀλίγον ἐστίν ὠφέλιμος, ἡ δέ εὐσεβεία πρός πάντα ὠφέλιμος ἐστίν, ἐπαγγελίαν ἔχουσα ζωῆς τῆς νῦν καί τῆς μελλούσης. Πιστός ὁ λόγος καί πάσης ἀποδοχῆς ἄξιος· εἰς τοῦτο γάρ καί κοπιῶμεν... ὅτι ἠλπίκαμεν ἐπί Θεῶ ζώντι, Ὅς ἐστί Σωτήρ πάντων ἀνθρώπων... Παράγγελλε ταῦτα καί δίδασκε» (Ἅ' Τίμ. 4,7-11). Ἡ τήρησις τῆς διδαχῆς ταύτης τοῦ Ἀποστόλου ἀποτελεῖ τήν πιστοτέραν ὁδόν πρός τόν Ἀναζητούμενον. Εἶναι ἀδύνατον νά διανοηθῶμεν ὅτι διά τεχνητῶν μέσων ἀποκτᾶται ἡ θέωσις. Πιστεύομεν ὅτι ὁ Θεός ἦλθεν εἰς τήν γῆν, ἀπεκάλυψε τό μυστήριον τῆς ἁμαρτίας καί ἔδωκεν εἰς ἠμας τήν χάριν τῆς μετανοίας, ἠμεῖς δέ προσευχόμεθα: «Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, Υἱέ τοῦ Θεοῦ, ἐλέησον μέ τόν ἁμαρτωλόν», ἐπ' ἐλπίδι τῆς συγχωρήσεως καί τῆς καταλλαγῆς ἐν τῷ Ὀνόματι Αὐτοῦ. Τούς λόγους «ἐλέησον μέ τόν ἁμαρτωλόν» δέν ἐγκαταλείπομεν καθ' ὅλην τήν ζωήν ἠμῶν. Ἡ τελεία νίκη ἐπί τῆς ἁμαρτίας εἶναι δυνατή οὐχί ἄλλως, εἰ μή διά τῆς ἀνοικήσεως ἐν ἠμίν τοῦ Ἰδίου τοῦ Θεοῦ. Τοῦτο ἀποτελεῖ τήν θέωσιν ἠμῶν, ἕνεκα τῆς ὁποίας καθίσταται δυνατή ἡ ἄμεσος θεωρία τοῦ Θεοῦ «καθώς ἐστι». Τό πλήρωμα τῆς χριστιανικῆς τελιότητος εἶναι ἀκατόρθωτον ἐν τοῖς ὀρίοις τῆς γής. Ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος γράφει: «Θεόν οὐδείς ἐώρακε πώποτε· ὁ Μονογενής Υἱός ὁ ὧν εἰς τόν κόλπον τοῦ Πατρός Ἐκεῖνος ἐξηγήσατο» (Ἰωάν. 1,18). Ὁ ἴδιος δέ διαβεβαιοί ἠμᾶς ὅτι ἐν τῷ μέλλοντι αἰώνι θά συντελεσθῆ ἡ θέωσις ἠμῶν, διότι «ὀψόμεθα Αὐτόν καθώς ἐστί» (Ἅ' Ἰωάν. 3,2). «Πᾶς ὁ ἔχων τήν ἐλπίδα ταύτην... ἀγνίζει ἑαυτόν, καθώς Ἐκεῖνος ἁγνός ἐστι... πᾶς ὁ ἐν Αὐτῶ μένων οὔχ ἁμαρτάνει· πᾶς ὁ ἁμαρτάνων οὐχ εώρακεν Αὐτόν οὐδέ ἔγνωκεν Αὐτόν» (Ἅ' Ἰωάν. 3,3 καί 6). Εἶναι ὠφέλιμον νά διαποτισθῶμεν ὑπό τοῦ περιεχομένου αὐτῆς τῆς Ἐπιστολῆς, ἴνα ἡ ἐπίκλησης τοῦ Ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ γένηται ἐνεργός, σωτήριος, ἴνα «μεταβῶμεν» ἐκ τοῦ θανάτου εἰς τήν ζωήν» (πρβλ. Ἅ' Ἰωάν. 3,14) καί λάβωμεν «δύναμιν ἐξ ὕψους» (Λούκ. 24,49).
Ἐν ἐκ τῶν πλέον θαυμασίων βιβλίων τῶν ἀσκητῶν Πατέρων εἶναι ἡ «Κλίμαξ» τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Σιναΐτου. Ἀναγινώσκεται ὑπό τῶν ἀρχαρίων μοναχῶν, ἀλλά χρησιμεύει καί ὡς αὐθεντικόν κριτήριον διά τούς τελείους.
(Εἶναι ἴσως περιττόν νά εἴπωμεν ὅτι ἡ τελειότης ἐπί τῆς γής οὐδέποτε εἶναι πλήρης).
Παρόμοιον τί δυνάμεθα νά διαπίστωσωμεν καί εἰς ὅ,τι ἀφορᾶ εἰς τήν προσευχήν τοῦ Ἰησοῦ. Δί' αὐτῆς προσεύχονται κατά τήν διάρκειαν πάσης ἐργασίας ἁπλοί καί εὐσεβεῖς ἄνθρωποι· δί' αὐτῆς ἀντικαθίστανται αἵ ἐκκλησιαστικαί ἀκολουθίαι· αὐτήν «νοερῶς»προφέρουν οἱ μοναχοί , εὐρισκόμενοι ἐν τῷ ναῶ κατά τόν χρόνον τῶν ἀκολουθιῶν· αὔτη συνιστᾶ ὠσαύτως τό κατ' ἐξοχήν ἔργον τῶν μοναχῶν ἐν τοῖς κελλίοις καί τῶν ἐρημιτῶν-ἡσυχαστῶν.
Ἡ ἐργασία τῆς προσευχῆς ταύτης συνδέεται στενώτατα μετά τῆς θεολογίας τοῦ Θείου Ὀνόματος. Ἔχει αὔτη βαθείας δογματικᾶς ρίζας, ὡς καί ὅλη ἡ ἀσκητική ζωή τῶν ὀρθοδόξων: Συμβολίζει ἁρμονικῶς μετά τῆς δογματικῆς συνειδήσεως. Ἡ προσευχή εἰς τίνας τῶν μορφῶν αὐτῆς γίνεται ἀληθῶς πῦρ καταναλίσκον τά πάθη (βλ. Ἑβρ. 12,29). Ἐν αὐτή περικλείεται Θεία δύναμις, ἤτις ἀνιστά τούς νεκρωθέντας ἐκ τῆς ἁμαρτίας. Εἶναι φῶς, ὅπερ λαμπρύνει τόν νοῦν καί μεταδίδει εἰς αὐτόν τήν ἱκανότητα τῆς διακρίσεως δυνάμεων αἴτινες ἐνεργοῦν «ἐν τῷ κόσμω»· παρέχει ὠσαύτως τήν δυνατότητα τῆς θεωρίας τῶν τελουμένων ἐντός του νοῦ καί τῆς καρδίας ἠμῶν: «Διικνουμένη (αὔτη) ἄχρι μερισμοῦ ψυχῆς τέ καί πνεύματος, ἁρμῶν τέ καί μυελῶν καί κριτική ἐνθυμήσεων καί ἐννοιῶν καρδίας» (πρβλ. Ἑβρ. 4,12).
Ἡ εὐλαβής ἄσκησις τῆς προσευχῆς ταύτης ὁδηγεῖ τόν ἄνθρωπον εἰς συνάντησιν μετά πολλῶν ἐναντιουμένων ἐνεργειῶν κεκρυμένων ἐν τή ἀτμοσφαίρα. Προσφερομένη ἐν τή καταστάσει βαθείας μετανοίας διεισδύει εἰς τόν χῶρον, ὅστις κεῖται πέραν τῶν ὁρίων «τῆς σοφίας τῶν σοφῶν καί τῆς συνέσεως τῶν συνετῶν» (Ἅ' Κόρ. 1,19). Εἰς τάς πλέον ἐντατικᾶς ἐκδηλώσεις αὐτῆς ἀπαιτεῖ αὔτη ἤ μεγάλην πείραν ἤ καθοδήγητην. Εἶναι ἀπαραίτητος εἰς ὅλους ἀνεξειρέτως τούς ἀσκοῦντας αὐτήν ἡ νηπτική περίσκεψις, τό πνεῦμα τῆς συντριβῆς καί τοῦ φόβου τοῦ Θεοῦ, ἡ ὑπομονή εἰς πᾶν ἐπερχόμενον ἐπ' αὐτούς. Τότε γίνεται αὔτη δύναμις, ἤτις συνάπτει τό πνεῦμα ἠμῶν πρός τό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, παρέχουσα τήν αἴσθησιν τῆς ζώσης παρουσίας τῆς αἰωνιότητος ἐντός ἠμῶν, ἔχουσα ἤδη ὁδηγήσει ἠμᾶς διά μέσου ἀβύσσων σκότους ἐν ἠμίν κεκρυμένων.
Ἡ προσευχή αὔτη εἶναι μέγα δῶρον τοῦ οὐρανοῦ πρός τόν ἄνθρωπον καί τήν ἀνθρωπότητα.
Πόσο σημαντική εἶναι ἡ διαμονή (ἴνα μή εἴπω ἡ ἄσκησις) ἐν τή προσευχή, μαρτυρεῖ καί αὐτή ἡ πείρα. Θεωρῶ ἐπιτρεπτόν νά παραβάλω ταύτην πρός τήν φυσικήν ζωήν τοῦ κόσμου ἠμῶν καί νά φέρω παραδείγματα ἐκ τῶν γνωστῶν εἰς ἠμᾶς γεγονότων τῆς συγχρόνου ἐπικαιρότητος. Οἱ ἀθληταί, προετοιμαζόμενοι διά τούς προκειμένους εἰς αὐτούς ἀγώνας, ἐπαναλαμβάνουν ἐπί μακρόν τάς αὐτᾶς ἀσκήσεις, ὥστε νά ἐκτελέσουν κατά τήν στιγμήν τῆς διεξαγωγῆς αὐτῶν ταχέως καί μετά βεβαιότητος, καί τρόπον τινά μηχανικῶς, πάσας τάς κινήσεις, τάς ὁποίας ἤδη καλῶς ἀφωμοίωσαν. Ἐκ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἀσκήσεων ἐξαρτᾶται καί ἡ ποιότης τῆς ἀποδόσεως. Ἰδού, θά διηγηθῶ εἰσέτι γεγονός, ὅπερ συνέβη εἰς κύκλον γνωστῶν εἰς ἐμέ προσώπων. Βεβαίως ἐπαναλαμβάνω ἐπί τοῦ προκειμένου ἐκεῖνα, ἄτινα ἤκουσα ἐξ ἑνός ἐκ τῶν πλησιεστέρων ἀνθρώπων πρός τά πρόσωπα εἰς τά ὁποία ἀναφέρονται.
Εἰς εὐρωπαικήν τινά πόλιν δύο ἀδελφοί ἐνυμφεύθησαν σχεδόν συγχρόνως δύο νέας. Ἡ μία ἐξ αὐτῶν ἦτο ἰατρός, ἄνθρωπος ὀξείας ἀντιλήψεως καί ἰσχυροῦ χαρακτῆρος. Ἡ ἄλλη ἦτο ὡραιοτέρα, δραστήριος, εὐγενής ἀλλ' οὐχί καθ' ὑπερβολήν εὐφυής. Ὄτε ἐπλησίαζεν ὁ καιρός τοῦ τοκετοῦ δί' ἀμφοτέρας, ἀπεφάσισαν νά ἀποκτήσουν τήν πρώτην ἐμπειρίαν ἀκολουθοῦσαι τήν πρός τινός ἐμφανισθείσαν μέθοδον τοῦ «ἀνωδύνου τοκετοῦ». Ἡ πρώτη, ἡ ἰατρός, ταχέως κατενόησεν ὅλον τόν μηχανισμόν τῆς πράξεως ταύτης καί μετά δύο ἤ τρία μαθήματα τῆς καθωρισμένης γυμναστικῆς ἐγκατέλειψε τάς ἀσκήσεις, πεπεισμένη ὅτι κατενόησε τά πάντα καί ὅτι κατά τήν στιγμήν τῆς ἀνάγκης θά ἐφήρμοζε τάς γνώσεις αὐτῆς. Ἡ ἄλλη δέν ἐγνώριζε πολλά περί τῆς ἀνατομίας τοῦ σώματος οὔτε διετίθετο νά ἀσχοληθῆ μετά τῆς θεωρητικῆς πλευρᾶς τῆς μεθόδου ταύτης, ἀλλά παρεδόθη ἁπλῶς μετά ζήλου εἰς τήν ἐπανάληψιν τοῦ προδιαγεγραμμένου συμπλέγματος κινήσεων τοῦ σώματος. Ἀφομοιώσασα δέ ταύτας ἐπαρκῶς, ὄτε ἔφθασεν ἡ στιγμή, ἀπῆλθε διά τό προκείμενον ἐγχείρημα. Καί τί νομίζετε ὅτι συνέβη; Ἡ μέν πρώτη κατά τήν στιγμήν τοῦ τοκετοῦ ἐκ τῶν πρώτων ἤδη ὠδινῶν δέν ἐνεθυμήθη τάς θεωρίας καί ἔτεκε μετά μεγάλης δυσκολίας, «ἐν λύπαις» (Γέν. 3,16)· ἡ δέ ἄλλη ἔτεκεν ἄνευ πόνων καί σχεδόν ἄνευ δυσκολίας.
Οὕτω θά συμβῆ καί εἰς ἠμᾶς. Ὁ σύγχρονος καί πεπαιδευμένος ἄνθρωπος εἶναι εἰς θέσιν νά ἐννοήση τόν «μηχανισμόν» τῆς νοερᾶς προσευχῆς. Ἀρκεῖ νά προσευχηθῆ δύο ἤ τρεις ἑβδομάδας μετά τινός ζήλου, νά ἀναγνώση ὀλίγα βιβλία, καί ἰδού, ὁ ἴδιος δύναται ἤδη εἰς τά γεγραμμένα βιβλία νά προσθέση καί τό ἴδιον αὐτοῦ. Κατά τήν ὥραν ὅμως τοῦ θανάτου, ὅταν ἡ ὅλη σύστασις ἠμῶν ὑποβάλληται εἰς βιαίαν διάσπασιν, ὅταν ὁ νοῦς θολοῦται καί ἡ καρδία αἰσθάνηται ἰσχυρούς πόνους ἤ ἐξασθένησιν, τότε πᾶσαι αἵ θεωρητικαί ἠμῶν γνώσεις ἐκλείπουν καί ἡ προσευχή δύναται νά ἀπολεσθῆ.
Εἶναι ἀναγκαῖον νά προσευχώμεθα ἐπί ἔτη. Νά ἀναγινώσκωμεν ὀλίγον, καί μόνον ὅ,τι κατά τόν ἕνα ἤ τόν ἄλλον τρόπον ἅπτεται τῆς προσευχῆς καί συνεργεῖ, κατά τό περιεχόμενον αὐτοῦ, εἰς τήν ἐνίσχυσιν τῆς ἕλξεως πρός προσευχήν μετανοίας διά τῆς ἐσωτερικῆς φυλακῆς τοῦ νοός. Ἐκ τῆς μακροχρονίου ἐπαναλήψεως ἡ προσευχή γίνεται φύσις τῆς ὑπάρξεως ἠμῶν, φυσική ἀντίδρασις εἰς πᾶν φαινόμενον ἐν τη πνευματική σφαίρα, εἴτε τοῦτο εἶναι φῶς, εἴτε σκότος, εἴτε ἐμφάνισις ἁγίων ἀγγέλων ἤ δαιμονικῶν δυνάμεων, χαρά ἤ λύπη - ἐν ἐνί λόγω, ἐν παντί καιρῶ καί πάση περιστάσει.
Μετά τοιαύτης προσευχῆς ἡ γέννησις ἠμῶν διά τήν οὐράνιον ζωήν δύναται ὄντως νά ἀποβῆ ἀνώδυνος.
Ἡ βίβλος τῆς Καινῆς Διαθήκης, ἤτις ἀποκαλύπτει εἰς ἠμᾶς τά ἔσχατα βάθη τοῦ ἀνάρχου Ὄντος, εἶναι σύντομος, ἀλλά καί ἡ θεωρία τῆς προσευχῆς τοῦ Ἰησοῦ δέν ἀπαιτεῖ ἀνάπτυξιν εἰς πλάτος. Ἡ διά τοῦ Χριστοῦ φανερωθεῖσα τελειότης εἶναι ἀνέφικτος ἐν τοῖς ὀρίοις τῆς γής· τό πλῆθος τῶν πειρασμῶν, τούς ὁποίους διέρχεται ὁ ἀσκῶν τήν προσευχήν ταύτην, εἶναι ἀπερίγραπτον. Ἡ ἄσκησις τῆς προσευχῆς ταύτης ὁδηγεῖ κατά παράδοξον τρόπον τό πνεῦμα τοῦ ἀνθρώπου εἰς συνάντησιν μετά τῶν κεκρυμμένων ἐν τῷ «Κόσμω» δυνάμεων. Ἡ διά τοῦ Ὀνόματος τοῦ Ἰησοῦ προσευχή προκαλεῖ ἐναντίον αὐτῆς ἐπίθεσιν ἐκ μέρους τῶν κοσμικῶν δυνάμεων, κάλλιον δ' εἰπεῖν, τήν πάλην μετά «τῶν κοσμοκρατόρων τοῦ σκότους τοῦ αἰῶνος τούτου, τῶν πνευματικῶν της πονηρίας ἐν τοῖς ἐπουρανίοις» (πρβλ. Ἐφεσ. 6,12). Αὔτη, ἀνυψοῦσα τόν ἄνθρωπων εἰς σφαίρας κειμένας πέραν τῶν ὁρίων τῆς γηίνης σοφίας, εἰς τά ὑψίστας μορφᾶς αὐτῆς, ἀπαιτεῖ «ἄγγελον πιστόν ὁδηγόν».
Ἡ προσευχή τοῦ Ἰησοῦ κατά τήν οὐσίαν αὐτῆς ὑπέρκειται παντός ἐξωτερικοῦ σχήματος, ἐν τή πράξει ὅμως οἱ πιστοί ἕνεκα τῆς ἀνικανότητος αὐτῶν νά σταθοῦν ἐν αὐτή «καθαρῶ νοΐ» ἐπί μακρόν χρόνον, χρησιμοποιοῦν τό κομβοσχοίνιον χάριν πειθαρχίας. Ἐν τῷ Ἁγίω Ὄρει τοῦ Ἄθω τό πλέον διαδεδομένον κομβοσχοίνιον φέρει ἑκατό κόμβους διηρημένους εἰς τέσσαρα μέρη τῶν εἴκοσι πέντε κόμβων. Ὁ ἀριθμός τῶν προσευχῶν καί τῶν μετανοιῶν καθ' ἡμέραν καί νύκτα ὁρίζεται ἀναλόγως τῆς δυνάμεως ἑκάστου καί τῶν πραγματικῶν συνθηκῶν τῆς ζωῆς αὐτοῦ.
Από τό βιβλίο «ΠΕΡΙ ΠΡΟΣΕΥΧΉΣ», τοῦ μακαριστοῦ Γέροντος καί κτήτορος τῆς Μονῆς τοῦ Τιμίου Προδρόμου Essex, Σωφρονίου Σαχάρωφ, ἔκδ. Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου Essex.